تاریخچه ی تهیه ی شیر سویا به 4 هزار سال قبل بازمی‌ گردد که چینی‌ ها توانستند شیر سویا را به روش خانگی تولید کنند. جالب است بدانید شیر سویا نزد چینی ‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چرا که سویا جزو 4 دانه مقدس چینی‌ ها به‌ حساب می ‌آید و شیر سویا استخراج آبی پروتئین ‌های دانه سویا است.

مهندس حمید خسروی، متخصص صنایع غذایی و مشاور کارخانجات مواد غذایی در صنعت لبنیات و سویا درباره ی فرآیند و خواص تغذیه ‌ای این نوشیدنی چنین می گوید:

فرآیند تولید
فرآیند تولید شیر سویا روش‌ های مختلفی دارد، اما روشی که در ایران از آن استفاده می ‌شود، به این شکل است که ابتدا دانه‌ های سویا را تمیز و مواد اضافه را جدا می‌ کنند. سپس آن را در آب خیس می‌ کنند و در اثر این خیساندن، برخی قندهای نامطلوب مانند رافینوز و استاکیوز که عوامل ایجاد‌کننده ی نفخ هستند، تا حدی از دانه خارج می ‌شوند. دانه خیس‌ شده، خرد می ‌شود و در اثر خرد شدن محصولی به نام اسلاری به دست می ‌آید.

در مرحله ی بعدی به اسلاری، بخار تزریق می‌ شود و دمای آن تا 120 درجه سانتیگراد بالا می ‌رود. هدف از این فرآیند حرارتی، غیر فعال کردن مواد نامطلوب دانه سویا است. مواد نامطلوب، موادی هستند که باعث می ‌شوند پروتئین ‌های موجود در سویا جذب بدن نشوند.

پس از آن، مرحله بوگیری انجام می ‌شود؛ به این شکل که بخاری را که به اسلاری تزریق شده بود و دمای آن را به 120 درجه سانتی ‌گراد رسانده شده، از آن جدا می‌ شود. با انجام این فرآیند، بوی لوبیایی سویا تا حد ممکن کم می شود.

آخرین مرحله نیز سانتریفیوژ کردن اسلاری است. در سانتریفیوژ، شیر یا عصاره سویا از پسماند یا فیبر آن که اصطلاحا به آن اُکارا می ‌گویند، جدا می ‌شود. این ماده همان ماده اولیه ‌ای است که از آن فرآورده ‌های شبه لبنی یا فرآورده‌ های شیری سویا تهیه می ‌شود که خواروبار جهانی(FAO) نام سوی ‌میلک یا شیر سویا را بر آن نهاده است.

شیر سویا هیچ ربطی به شیر گاو ندارد
از آن جا که اسم این محلول پروتئینی را از ابتدا شیر سویا گذاشتند، بسیاری از افراد آن را با شیر گاو مقایسه می‌ کنند؛ در حالی که شیر سویا یک محصول کاملا گیاهی است و هیچ ارتباطی به شیر گاو ندارد. تنها شباهت این محلول، رنگ شیری آن است که البته کمی از شیر گاو کدرتر است.

مقالاتی نیز در این زمینه نوشته شده و آن را با شیر مادر و شیر گاو مقایسه کرده ‌اند اما این محصول، همان‌ طور که گفتم، فقط از لحاظ ظاهری شبیه شیر گاو است؛ در غیر این صورت، نه از نظر طعم و مزه و نه خواص تغذیه ‌ای هیچ شباهتی به شیر گاو ندارد. مزه شیر سویا هم کاملا مشابه طعم غلات است؛ مانند طعم غذاهای مخصوص کودکان یا مزه‌ ای شبیه غلات صبحانه که ممکن است هر ذایقه‌ ی آن را نپسندد؛ به‌ خصوص ذایقه ایرانی که به این طعم‌ ها عادت ندارد. به همین دلیل در همه جای دنیا، انواع مختلف طعم‌ ها را به شیر سویا اضافه می‌ کنند تا ذایقه مردم به مرور زمان به آن عادت کند. البته اگر کسی ارزش غذایی شیر سویا را بداند، بعید است که آن را وارد رژیم‌ غذایی ‌اش نکند.

پس مقایسه ی شیر گاو با شیر سویا مقایسه ی خوبی نیست و هیچ جای دنیا چنین حرفی را نمی ‌زنند. هر کدام از آن ها مزایای خودشان را دارند. پروتئین شیر گاو پروتئین بسیار مناسب و کاملی است. کلسیمی هم که در شیر گاو هست در شیر سویا وجود ندارد. در عوض شیر سویا، فاکتورهایی دارد که جذب کلسیم را افزایش می ‌دهد. به همین دلیل هم در دوران یائسگی خانم‌ ها باید هم از کلسیم استفاده کنند هم از فاکتورهایی که جذب کلسیم را بالا می ‌برد. پس هم به شیر گاو احتیاج داریم هم به شیر سویا.

ارزش غذایی شیر سویا
اولا که محصولات سویا جزو مواد غذایی عملکردی هستند که نقش و ویژگی آن ها فراتر از نقش تغذیه ‌ای‌ شان است؛ یعنی خواصی شبیه خواص دارویی دارند و این نکته ی بسیار مهمی در ارزش غذایی سویا است. اگر بخواهم آن را با فرآورده‌ های حیوانی مقایسه کنیم باید بگوییم سویا اولین گیاهی است که خواص آن به شدت به فرآورده‌ های حیوانی نزدیک است. به دلیل این که پروتئین بسیار بالایی دارد. این پروتئین از لحاظ ارزش غذایی به جز دو اسیدآمینه ی متیونین و سیستئین، بسیار غنی و تقریبا شبیه گوشت هستند.

اما خواص اصلی سویا مربوط به گروهی از مواد به نام ایزوفلاونویید‌ها است. ایزوفلاونوییدها که خاصیت آنتی ‌اکسیدانی نیز دارند، دارای خاصیت فیتواستروژنیک هستند. بنابراین علاوه بر پروتئین بالایی که سویا دارد وجود دو خاصیت آنتی‌ اکسیدانی و فیتواستروژنیک آن، این ماده غذایی را بسیار خاص کرده است.

شیر سویا و پیشگیری از بیماری ‌ها
خواص اصلی سویا، کاهش بیماری ‌های قلبی، کاهش کلسترول خون و پوکی ‌استخوان، کنترل وزن و کاهش عوارض یائسگی است.

به‌ علاوه، چون سویا شبیه شیر است اما لاکتوز ندارد؛ برای افرادی که دچار عدم تحمل لاکتوز هستند، بسیار مفید است.

همچنین سویا فیبر بسیار بالایی دارد که حجم مدفوع را بالا و کلسترول را پایین می ‌آورد. در نتیجه، مصرف‌ کنندگان آن دچار یبوست نمی ‌شوند و خطر بیماری‌ های ناشی از یبوست و سرطان روده در آن ها کاهش می ‌یابد.

شیر سویا و کاهش عوارض یائسگی
همان ‌طور که گفته شد، شیر سویا حاوی موادی به نام فیتواستروژن است. فیتواستروژن یعنی استروژن بسیار ضعیف. عوارض یائسگی از جمله پوکی ‌استخوان به دلیل کمبود یا عدم ترشح هورمون استروژن در بدن اتفاق می‌ افتند. همان‌ طور که بالا بودن استروژن در بدن نیز برخی مشکلات دیگر را برای خانم‌ ها ایجاد خواهد کرد. فیتواستروژن موجود در شیر سویا موجب می ‌شود حالتی در بدن ایجاد شود مانند این که استروژن در بدن وجود دارد. در نتیجه، هم پوکی استخوان و هم عوارض یائسگی ایجاد نمی‌ شود. البته به شرط آن که خانم‌ها قبل از یائسگی شروع به مصرف شیرسویا کرده باشند.

شیر سویا و پوکی استخوان
تحقیقات یک محقق ایرانی نشان می ‌دهد که شیر سویا در درمان پوکی استخوان در دراز مدت نقش مؤثری می ‌تواند داشته باشد.

علیرضا احمدی، عضو انجمن ژنتیک ایران گفت: شیر سویا حاوی ترکیبات ایزوفلاوینی است که این ترکیبات می‌ توانند به عنوان هورمون‌ های جنسی عمل کنند. در حقیقت کمبود هورمون ‌های جنسی در یائسگی باعث مختل شدن جذب کلسیم شده و به دنبال آن پوکی استخوان ظاهر می ‌شوند. در بسیاری از کشورها از قبیل مالزی، ‌چین، ژاپن و کشورهای شرق آسیا مصرف شیر سویا را در برنامه غذایی دانش ‌آموزان ابتدایی قرار داده ‌اند که با بررسی‌ های انجام شده می ‌بینیم که میزان مبتلایان به پوکی استخوان در این کشورها بسیار کم است و این به علت برنامه تغذیه‌ ای مناسب آن ها است. پوکی استخوان یک بیماری خاموش است که در دراز مدت خود را نشان می ‌دهد و فرد هنگامی متوجه بیماری خود می ‌شود که نمی ‌تواند آن را درمان کند و دچار شکستگی ‌های شدیدی می ‌شوند که درمان و ترمیم آن در برخی موارد امکان ‌پذیر نیست. این تحقیقات در پژوهشگاه زنان دانشگاه الزهرا به اتمام رسیده و نتیجه آن روی انسان به‌ صورت کامل مشاهده شده است که ترکیبات شیر سویا توانسته این علائم را کنترل و درمان کند.

شیر سویا در مقابل سقط جنین
محققان می ‌گویند مصرف شیر سویا در زنانی که از طریق IVF یا کاشت تخمک، بارور شده‌ اند می ‌تواند تا 6 برابر سبب موفقیت روند بارداری شود و در زنانی که تلاش کرده ‌اند از این طریق بارور شوند اما موفق نشده‌ اند شانس باروری را افزایش دهد.

طبق بررسی ‌‌ها زنانی که شیر سویا مصرف می ‌کنند احتمال بارور شدن شان از طریقIVF پنجاه درصد و در سایرین 9 درصد است. از سوی دیگر شیر سویا احتمال سقط جنین را به شدت کاهش می ‌دهد.

عوارض شیر سویا:
مهم‌ ترین مساله‌ای که سویا می‌ تواند ایجاد کند، حساسیت است. زیرا بعضی‌ ها به این مواد حساسیت دارند. بنابراین وقتی شیر سویا را برای اولین بار استفاده می‌ کنند، مانند افرادی که به بادمجان یا گوجه ‌فرنگی حساسیت دارند، دچار کهیرهای پوستی و گرفتگی صدا می ‌شوند.