● مقدمه

 

پسته وحشی (بنه)با نام علمی Pistacia Atlantica، درختی با ارتفاع ۲ تا ۷ متر است و معمولاً در کوه ها می روید و در پاییز به رنگ نارنجی خوش رنگی در می آید.دارای برگ های تک شانه ای و ۵ تا ۷ برگچه ی گل آذین است که در زیر گونه های مختلف دارای شکل های گوناگون می باشد.این گیاه تک جنسی دارای تعداد کاسبرگ ۵ عدد و بدون گلبرگ است که گل نر دارای پرچم ۴ تا ۵ تایی و گل ماده دارای خامه ی کوتاه و میوه آن از نوع شفت می باشد.شاخه های این درخت، سفید کمی مایل به خاکستری است.

 

اسم میوه این گیاه درفارسی بن(۱)یا بنه(۲)می باشد که دانه ای گیاهی با مغز روغنی است که به صورت تخمه صورت می شود ولی پوسته سخت آن بلای دندان است.این دانه معمولاً در پاییز سبز می شود و به رنگ سبز تیره است.عمر درخت بنه طولانی است، مثلاًدرخت ۱۵۰۰ ساله بنه درشهرستان ابرکوه با ۱۱ متر دور تنه و ارتفاع بیش از ۱۱ متر هر ساله میوه بنه خود را بیش از ۲۰۰ کیلوگرم به روستاییان عرضه می کند.

 

 

به میوه پیوندی بنه گلخک و به نوع ترش آن بنشته گویند.در زبان ترکی به میوه ی آن چاتلانغوش و چتلانغوچ می گویند.اعراب به میوه این درخت حب الخضراء می گویند.گل درخت قرمز است و در رنگرزی از آن استفاده می شود.درخت بنه دیر خزان می کند و از تنه ی آن به طور طبیعی، یا با دادن شکاف، صمغی خارج می شود که به آن در فارسی سقز و در عربی بطم گویند که در آدامس مورد استفاده قرار می گیرد.

 

● زیستگاه درخت بنه

این درخت نیز مانند سایر درخت های کوهستان در مناطق مختلف کوه یافت می شود، اما بیشتر در قله های پرارتفاع، پرتگاه ها و مناطق دور دست کوهستانی می روید.این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد می روید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد.مغز آن به پسته شبیه ولی بسیار کوچکتر است.به دلیل سخت بودن پوست دانه آن، در شرایط عادی نمی توان با کاشت آن نهال تولید کرد، بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محیط و سایش پوسته یا ترک خوردن در یخبندان در بهار جوانه می زند.بنه بیشتر در استان های کهگیلویه و بویراحمد، ایلام و کردستان می روید، اما در مناطق دیگر ایران از جمله جنگل های خشک فارس، کرمان، بلوچستان، یزد، سمنان، لرستان و ارتفاعات الموت و...نیز یافت می شود.به عنوان مثال استان ایلام دارای ۶۰۰ هزار هکتار جنگل است که ۲۰۰ هزار هکتار آن را درختان بنه تشکیل می دهد.

 

 

 

● کاربرد بنه

 

بنه از جمله گیاهان چوبی مناطق خشک و نیمه خشک کشور می باشد که جدا از ارزش های زیست محیطی بی شماری که دارد، مصارف دارویی و صنعتی گسترده ای نیز به همراه دارد.جنبه های دارویی و صنعتی این گیاه کاملاً روشن است.صمغ بنه مصارف دارویی و صنعتی زیادی داشته و از میوه آن به عنوان گیاه دارویی استفاده می شود.

 

اندام های مختلف درخت بنه مصارف دارویی و صنعتی گسترده ای دارد.بهره برداری از درختان بنه با هدف تولید صمغ و استفاده از آن در امور دارویی و صنعتی موضوعی است که اقتصاد بخشی از جنگل نشینان در ناحیه رویشی زاگرس را تشکیل می دهد.اگرچه بهره برداری از درخت بنه می تواند اثرات سوء فیزیولوژیکی و ضعف درخت را در برداشته باشد، اما دقت در بهره برداری و به کارگیری روشهای صحیح می تواند خسارت را به حداقل ممکن برساند.بهره گیری از میوه، برگ، صمغ ترشح یافته بصورت طبیعی و گال های گیاه نیز کاربردهای زیاد دارویی دارد.شناخت دقیق رویشگاه های طبیعی گیاهان دارویی ضمن روشن شدن پتانسیل های موجود، امکان توسعه و بهره برداری صحیح را به خوبی فراهم می سازد.ضمن اینکه قابلیت ها و محدودیت های هر منطقه را نیز برای توسعه و بهره برداری اقتصادی روشن می نماید.

 

 

 

● خواص درمانی

 

مقوی کبد و طحال است.خارج کننده ی اقسام کرم معده بوده و سرفه و خفقان را تسکین می دهد و مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج می باشد.ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است.از آن جایی که بنه دارای ویتامین های آ و اقسام ب و د می باشد، مقوی اعصاب بوده و ترک لب را معالجه و از شبکوری جلوگیری می کند و نرمی استخوان را درمان می نماید.در صنعت داروسازی با صمغ آن پمادی درست می کنند که مالیدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگیری می نماید.سقز مقوی معده بوده و به هضم غذا کمک می کند و محرک اشتها است.ضماد آن که با پیه ذوب می شود، جهت رفع کجی و ترکیدن ناخن می باشد.مخلوط سقز با روغن زیتون جهت برطرف کردن ورمها و ترک پوست و خارش آن سودمند می باشد.

 

● بررسی اثرات ضد میکروبی به روش In vitro

استفاده زیاد از آنتی بیوتیک ها باعث مقاومت روزافزون باکتری ها به این داروها شده است، به طوری که کارآیی آنتی بیوتیک ها روز به روز محدودتر می شود.از آنجایی که بعضی از گیاهان خاصیت ضد میکروبی از خود بروز می دهند، با شناخت این گیاهان می توان از آنها علیه میکروب بیماری زای معین استفاده کرد و جایگزین بی ضرری برای آنتی بیوتیک ها پیدا نمود.در راستای این اهداف، اثرات ضد میکروبی اسانس بنه روی چند باکتری بیماریزا مورد آزمایش قرار گرفت و با جدیدترین آنتی بیوتیک ها که علیه این باکتری ها توصیه می شوند، مقایسه گردید.نتایج حاصل از این آزمایش نشان می دهد که عصاره بنه بر استافیلوکووس اورئوس و استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس، اثرات ضد میکروبی نشان داده است.

 

 

● سقز

 

محصول سقز درختان بنه که دارای ارزش اقتصادی فراوانی می باشد،جزء اقلام صادراتی است که از نظر ارزآوری حائز اهمیت می باشد.سقز جزء دسته سمغهایی(الئورزینها)قرار می گیرد که دارای خواص داروئی، خوراکی و صنعتی فراوان می باشد و در طب سنتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.چند نمونه از کاربرد سقز:

 

ـ در صنایع چسب، صنایع لاک، صنایع رنگ، صنایع پلیمری، صنایع داروسازی.

 

 

ـ به عنوان امولسیون کننده، در تهیه روغن چاپ و روغن کابل، در تهیه پارکت و کفپوش، آهارهای کاغذ، به عنوان قارچ کش جهت حفاظت چوب و کاغذ و پارچه.

 

ـ در تهیه اسانس و عطریات

 

 

ـ به عنوان ضدعفونی کننده در درمان بیماری های مختلف

 

متأسفانه به دلیل کمبود صنایع تبدیلی و نبود دانش فنی لازم در زمینه فرآوری این ماده، موجب گردیده که با قیمت ناچیز و اولیه به خارج از کشور صادر گردد.

 

 

 

● بررسی عوامل مؤثر بر پراکنش پسته وحشی

 

وجود گونه های مقاوم در برابر شرایط نامساعد طبیعی، موهبتی الهی است.بنه، درختی چند منظوره است.از چوب آن برای سوخت، تولید ذغال و ذوب فلزات، از بذر آن در غذاهای محلی و از قسمت های مختلف آن جهت مصارف دارویی استفاده می شود.ارزش اقتصادی صمغ استخراج شده از آن نیز بر کسی پوشیده نیست، مضافاً اینکه از نظر ایجاد پوشش گیاهی در مناطق مورد هجوم بیابان و حوزه های آبخیزی که در اثر فقدان پوشش گیاهی از سیل خیزی زیادی برخوردارند و نیز به عنوان پایه مناسب برای احداث باغات پسته، گونه ای با ارزش محسوب می شود.آنچه که در حال حاضر مهم به نظر می رسد، نابودی جنگل های بنه طی سالیان گذشته و همچنین عدم امکان تکثیر و استقرار طبیعی درختان جدید طی سالهای اخیر است.

 

اقلیم حاکم بر ارتفاعات و نوع ساختار زمین، از دلایل اصلی وجود پراکنش بنه در مناطق کوهستانی می باشد.مهمترین وجه تمایز اقلیم ارتفاعات با سایر مناطق، کاهش درجه حرارت، بارش برف و ماندگاری آن در مدت زمان بیشتر و افزایش دوره یخبندان در طی سال است.علت آن نیز براساس قانون کاهش درجه حرارت با افزایش ارتفاع قابل توجیه است.این عوامل امکان جوانه زنی بذر بنه را فراهم می نماید، در نتیجه سبب استقرار درختان بنه روی ارتفاعات می گردد.

 

 

مهمترین موارد پیشنهادی جهت اجرا در مناطق دارای پراکنش استان به منظور حفظ، احیاء و توسعه جنگل های پسته وحشی به شرح ذیل می باشد:

۱) قرق مناطق دارای پوشش مناسب

 

 

۲) انجام عملیات اصلاحی در مناطق دارای پوشش جنگلی بنه شامل بذرپاشی در فصل مناسب و نهالکاری.

 

۳) مبارزه با برخی آفات مهم، خصوصاً مبارزه بیولوژیکی با آفات مغزخوار.

 

 

۴) انجام عملیات آبخیزداری در جهت استحصال باران به منظور تأمین آب مورد نیاز درخت(استفاده از سیستم های میکروکچمنت).

 

 

 

نویسندگان: محبوبه ربانی، رحمت الله رحیمی ـ دانشگاه علم و صنعت ایران
منابع و مآخذ:
۱. عباس زارع زاده،(۱۳۷۹)، جمع آوری، شناسایی و اهلی کردن گیاهان دارویی استان یزد، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام یزد.
۲. گروه مطالعات هامون(۱۳۶۵)، مطالعه جامع توسعه اقتصادی و اجتماعی استان یزد، جلد اول و سوم.وزارت برنامه و بودجه.
۳. ولی الله مظفریان، (۱۳۷۹)، فلور استان یزد.انتشارات یزد، تهران ۵۶ صفحه.
۴. سیدعباس میرجلیلی،(۱۳۷۶)، مطالعه فلورستیک و بررسی جوامع گیاهی منطقه هرات و مروست استان یزد.پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم گیاهی.دانشگاه تهران.۱۲۱ صفحه.
۵. بتول رسولی، بررسی اثرات ضد میکروبی آویشن و سنبله ای ارغوانی از تیره نعناع، سماق و بنه از تیره پسته به روش In vitro.
۶. روزنامه اعتماد، شماره ۱۵۱۰، ۱۷/ ۷/ ۸۶، صفحه۱۴، اقتصاد ایران
۷. ایران سرزمین مادری، شماره ۲۳۷۵، ده بهمن ۱۳۸۱.
۸. www.negarmedia.com مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ایران
۹. سایت ویکی پدیا، دانشنامه آزاد.

پی نوشت ها :
۱. Ban
۲. Baneh